Projekt ustawy o sygnalistach – nowe propozycje

Zapraszamy do wypełnienia krótkiej ankiety dotyczącej statusu wdrożenia w Państwa organizacji systemu zgłaszania naruszeń prawa i ochrony sygnalisty.

W Polsce prace nad przepisami implementującymi do krajowego porządku prawnego tzw. Dyrektywę o ochronie sygnalistów rozpoczęły się w październiku 2021 roku, co oznacza, że od rozpoczęcia prac minęły już ponad dwa lata. Przez cały ten okres, w Rządowym Centrum Legislacji pojawiło się kilka projektów ustawy. W styczniu informowaliśmy Państwa o przyśpieszeniu prac i publikacji kolejnego projektu ustawy. Nie upłynęły jeszcze nawet dwa miesiące od tego momentu, a już pojawił się kolejny projekt (projekt z dnia 26 lutego 2024 roku). 

W związku z opóźnieniem w implementacji Dyrektywy o ochronie sygnalistów, rok temu Komisja Europejska (KE) skierowała do Trybunału Sprawiedliwości UE skargę na Polskę, w której domaga się zasądzenia co najmniej 3,8 mln euro. Wydaje się, że jest to jeden z powodów, dla których prace nad projektem ustawy nabrały tempa i są na coraz bardziej zaawansowanym etapie. Jednak podczas ostatniego Seminarium „Sygnalizowanie naruszeń prawa. Czy projekt ustawy wymaga zmian?” organizowanego między innymi przez Konfederację Lewiatan, które odbyło się 14 lutego 2024 roku, przedstawiciele Rządu podkreślali, że na ostateczny kształt i termin implementacji jeszcze chwilę należy poczekać. W ich ocenie przepisy powinny nie tylko gwarantować poczucie bezpieczeństwa sygnalistom, ale również zapewniać przejrzyste instrumenty w prawie, na podstawie których będą rozpatrywane zgłoszenia. Istnieją zatem niewielkie szanse, że przepisy ustawy o sygnalistach zaczną obowiązywać w pierwszych miesiącach 2024 roku. 

Poniżej prezentujemy najważniejsze w naszej ocenie zmiany jakie zaproponowano w najnowszym projekcie ustawy, opublikowanym 6 marca 2024 roku.

Jedną z istotnych zmian wynikających z najnowszej wersji projektu ustawy implementującej do polskiego porządku prawnego Dyrektywę o ochronie sygnalistów jest zmiana jej tytułu. Od teraz procedowany będzie projekt ustawy o ochronie sygnalistów, a nie projekt ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa. Może wydawać się, że zmiana ta ma charakter symboliczny, jednak w ocenie polskiego ustawodawcy termin „sygnalisty” został już dość mocno zakorzeniony w społecznej percepcji problematyki zgłaszania naruszeń prawa.

Wśród ważniejszych zmian jakie pojawiły się w najnowszym projekcie jest też rozszerzenie katalogu naruszeń prawa, czyli działań lub zaniechań niezgodnych z prawem lub mających na celu obejście prawa, które obligatoryjnie będą stanowić zakres przedmiotowy procedur zgłaszania nieprawidłowości.  Zakres ten został rozszerzony o wolności i prawa człowieka i obywatela, korupcję, handel ludźmi oraz prawo pracy.

Tym samym obecnie proponowany katalog naruszeń prawa zawiera takie obszary jak:

Podmioty wdrażające procedury wewnętrznych zgłoszeń nadal będą miały prawo dalszego (fakultatywnego) rozszerzenia katalogu naruszeń podlegających zgłoszeniom przez sygnalistów. W ramach procedury zgłoszeń wewnętrznych pracodawcy będą mogli dopuścić opcję zgłaszanie informacji o naruszeniach dotyczących obowiązujących w podmiocie prawnym regulacji wewnętrznych lub standardów etycznych, które zostały ustanowione przez ten podmiot na podstawie przepisów prawa powszechnie obowiązującego i pozostają z nimi zgodne.

Nowy projekt ustawy przewiduje, że zarówno podmiot prawny, RPO jak i organ publiczny będą mogły przyjmować zgłoszenia dokonane anonimowo. Zwracamy jednak uwagę, że powyższe rozwiązanie jest fakultatywne, w praktyce oznacza to, że podmioty rozpatrujące zgłoszenia będą samodzielnie decydowały czy takiego rodzaju zgłoszenia będą przez nich rozpatrywane.  Natomiast jeśli informacja o naruszeniu prawa została anonimowo zgłoszona a podmiot prawny, RPO albo organ publiczny nie przyjmują takich zgłoszeń, przepisy ustawy o sygnalistach nie będą miały zastosowania.

Zarówno procedury zgłoszeń wewnętrznych przyjęte przez podmioty prawne, jak i procedury zgłoszeń zewnętrznych opracowane przez RPO i organy publiczne powinny określać tryb postępowania z informacjami o naruszeniu prawa zgłoszonymi anonimowo. 

Dodatkowo rozstrzygnięto również kwestię ochrony przysługującej sygnalistom, którzy dokonali anonimowego zgłoszenia. Zgodnie z projektowanymi przepisami, w każdym przypadku, gdy informacja o naruszeniu prawa została anonimowo zgłoszona podmiotowi prawnemu, RPO albo organowi publicznemu lub ujawniona publicznie, a następnie doszło do ujawnienia tożsamości sygnalisty i doświadczył on działań odwetowych, po spełnieniu pewnych warunków będą miały do niego zastosowanie przepisy dot. szczególnej ochrony.

Kolejną propozycją, na którą warto zwrócić uwagę jest doprecyzowanie przepisów w zakresie minimalnej wysokości odszkodowania, jakiego ma prawo domagać się sygnalista, wobec którego dopuszczono się działań odwetowych. Zgodnie z nowym projektem, sygnalista ma mieć prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż dwunastokrotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w poprzednim roku, ogłaszanego do celów emerytalnych w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, stosowanego od drugiego kwartału każdego roku przez okres jednego roku, i prawo do zadośćuczynienia.

Dla przykładu, zgodnie z Komunikatem Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego z dnia 9 lutego 2024 r. przeciętne wynagrodzenie w gospodarce narodowej w 2023 roku wynosiło 7 155,48 zł. Biorąc pod uwagę, proponowany powyżej przepis, odszkodowanie przysługujące sygnaliście w okresie od początku marca 2024 roku do końca lutego 2025 roku w związku z podjęciem wobec niego działań odwetowych wyniosłoby co najmniej 85 865,76 zł. 

W najnowszym projekcie ustawy zaproponowano również zmiany w zakresie zgłoszeń wewnętrznych. Od początku wskazywaliśmy, że przepisy określające kto obowiązkowo będzie zobowiązany do wdrożenia wewnętrznej procedury dokonywania zgłoszeń naruszeń prawa i podejmowania działań następczych wymagają doprecyzowania. Pierwotnie przepisy przewidywały obowiązek wdrożenia takiej procedury w stosunku do podmiotów prawnych, na rzecz których wykonuje lub świadczy pracę co najmniej 50 osób. Tym razem zdecydowano się na doprecyzowanie kryteriów warunkujących obowiązkowe wdrożenie wewnętrznej procedury.

Znaczącą zmianą w kontekście zgłoszeń zewnętrznych jest rozpatrywanie zgłoszeń dotyczących naruszeń w dziedzinie wolności i praw człowieka i obywatela przez RPO. Co więcej, zwracamy również uwagę, że wprowadzono 1 miesięczny termin na wydanie zaświadczenia potwierdzającego, że dana osoba jest sygnalistą i podlega specjalnej ochronie. Termin ten będzie liczony od dnia otrzymania żądania wydania takiego zaświadczenia przez organ publiczny.

Nowy projekt ustawy przewiduje również nieco dłuższy termin wejścia w życie przepisów.  Zaproponowano, by ustawa weszła w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia ustawy, z wyjątkiem przepisów w rozdziale 4 (tj. zgłoszenia zewnętrzne), które mają wejść w życie po upływie 6 miesięcy od dnia ogłoszenia. W praktyce oznacza to, że w terminie 3 miesięcy od opublikowania ustawy wejdą w życie zarówno przepisy dotyczące ochrony sygnalistów jak i obowiązek dotyczący wdrożenia wewnętrznych kanałów zgłoszeń. 

Ostatnią zmianą na jaką chcemy zwrócić uwagę jest wprowadzenie do projektu ustawy przepisów umożliwiających sygnalistom skorzystanie z nieodpłatnej pomocy i poradnictwa prawnego. Niedopłata pomoc prawna i nieodpłatne poradnictwo obywatelskie ma przysługiwać również osobie, która chce dokonać zgłoszenia naruszenia prawa.