Po budzącej olbrzymie emocje w świecie prawniczym tzw. wielkiej nowelizacji prawa karnego1, która weszła w życie 1 października 2023 r., wprowadzając szereg zmian do Kodeksu karnego w ponad 250 miejscach, nadszedł czas na kolejne duże zmiany w obszarze prawa karnego.
Cel nowelizacji
Ministerstwo Sprawiedliwości przygotowało projekt nowelizacji Kodeksu karnego i Kodeksu postępowania karnego. Projekt ma na celu dostosowanie kodeksów karnych do standardów konstytucyjnych i unijnych - wiążących Polskę umów międzynarodowych oraz regulacji Unii Europejskiej.
Projekt wprowadza niezbędne zmiany w prawie karnym, aby wyeliminować lub zmodyfikować najbardziej kontrowersyjne regulacje, które są niezgodne z normami konstytucyjnymi i międzynarodowymi. Proponowane zmiany mają wzmocnić zaufanie obywateli do państwa prawa poprzez odbudowę wymiaru sprawiedliwości opartego na prawach człowieka i przejrzystości procedur.
Projekt przewiduje pełne wdrożenie dyrektyw Unii Europejskiej dotyczących praw procesowych oskarżonego, w tym prawa do adwokata, gwarancji procesowych dla dzieci i pomocy prawnej z urzędu.
Etap legislacyjny
Zgodnie z informacjami Rządowego Centrum Legislacji projekt został opracowany, poddany uzgodnieniom i konsultacjom publicznym, a następnie zaopiniowany przez odpowiednie komitety i komisje. Projekt ustawy znajduje się obecnie w Radzie Ministrów, która go zatwierdzi, a później skieruje do Sejmu.
Ustawa wejdzie w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia2.
Najważniejsze zmiany
Zmiana definicji podejrzanego
- zmiana definicji podejrzanego na osobę, co do której zebrane dowody dostatecznie uzasadniają podejrzenie popełnienia przez nią przestępstwa i wobec której podjęto czynność procesową ukierunkowaną na jej ściganie
Wzmocnione prawo do obrony na wszystkich etapach postępowania3
- przyznanie zatrzymanemu prawa do skorzystania z pomocy obrońcy już przed pierwszym przesłuchaniem oraz zagwarantowanie im poufności kontaktów;
- ustanowienie obowiązku pełnienia dyżurów przez adwokatów i radców prawnych, których koszty pomocy będą ponoszone przez Skarb Państwa;
- wprowadzenie zasady obowiązkowego udziału obrońcy przy przesłuchaniu podejrzanego, który nie ukończył 18 lat oraz obowiązku utrwalenia tego przesłuchania za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk;
- wprowadzenie zakazu dowodowego co do wyjaśnień uzyskanych z naruszeniem przepisów regulujących prawo podejrzanego do przesłuchania z udziałem obrońcy
Ograniczenie nadmiernego stosowania tymczasowego aresztu
- zmiana przesłanki szczególnej stosowania tymczasowego aresztowania w postaci surowości kary przez podwyższenie górnej granicy ustawowego zagrożenia karą z 8 do 10 lat pozbawienia wolności oraz podwyższenie skazania na karę pozbawienia wolności z 3 lat do powyżej 3 lat;
- badanie obawy utrudniania prawidłowego toku postępowania w związku z surowością grożącej kary (zagrożenie surową karą nie będzie mogło być jedyną przesłanką pozwalającą na zastosowanie tymczasowego aresztu);
- skrócenie maksymalnego czasu trwania tymczasowego aresztowania do wydania wyroku przez sąd pierwszej instancji do 12 miesięcy (obecnie – 24 miesiące);
- podwyższenie zagrożenia karą pozbawienia wolności do 2 lat wyłączającego możliwość stosowania tymczasowego aresztowania (obecnie – rok);
- wprowadzenie wymogu przedstawienia dowodu o sprawnym przebiegu śledztwa do przedłużenia aresztu (jeżeli sąd uzna, że postępowanie jest źle prowadzone, będzie mógł odmówić przedłużenia tymczasowego aresztowania);
- wydłużenie do 3 lat terminu przedawnienia roszczeń o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie (obecnie – rok)
Zakaz korzystania z nielegalnie pozyskanych dowodów
- wprowadzenie zasady niedopuszczalności przeprowadzenia i wykorzystania dowodu uzyskanego dla celów postępowania karnego za pomocą czynu zabronionego (dowody uzyskane w wyniku łamania prawa, np. nielegalne podsłuchy, nie będą uznawane za dowód w procesie);
- doprecyzowanie zasad dopuszczalności wykorzystania dowodu uzyskanego podczas stosowania kontroli operacyjnej oraz kontroli i utrwalania treści rozmów (nadal będzie dopuszczalne, na zasadach określonych w kodeksie, posługiwanie się materiałami zgromadzonymi przy okazji wykonywania czynności operacyjno-rozpoznawczych)
Złagodzenie przesłanek formalnych warunkowego przedterminowego zwolnienia w stosunku do sprawców skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności
- pozbawienie sądu możliwości orzeczenia zakazu warunkowego przedterminowego zwolnienia wobec sprawcy przestępstwa skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności (sądy nadal będą mogły orzekać karę dożywocia, ale z możliwością ubiegania się o warunkowe zwolnienie po odbyciu 30 lat kary pozbawienia wolności)
Zwiększenie decyzyjności sądów i ograniczenie uprawnień prokuratorskich
- wyeliminowanie ograniczenia decyzyjności sądu stanowiskiem prokuratora w zakresie decyzji o nadzwyczajnym złagodzeniu kary oraz warunkowym zawieszeniu jej wykonania wobec sprawcy współdziałającego w popełnieniu przestępstwa;
- wyeliminowanie sprzeciwu prokuratora: na cofnięcie wniosku o ściganie po rozpoczęciu przewodu, wstrzymującego wykonalność postanowienia sądu o zmianie tymczasowego aresztowania na poręczenie majątkowe oraz wobec wyłączenia jawności rozprawy;
- wyeliminowanie: możliwości prowadzenia postępowania o przestępstwo groźby karalnej mimo niezłożenia wniosku o ściganie oraz wymogu udzielenia zgody przez prokuratora na uwzględnienie przez sąd wniosku o dobrowolne poddanie się karze;
- uproszczenie procedury wnoszenia subsydiarnego aktu oskarżenia przez odstąpienie od konieczności zaskarżania do prokuratora nadrzędnego postanowienia o zaniechaniu ścigania;
- wyeliminowanie możliwości zastrzeżenia przez prokuratora obecności przy kontaktach podejrzanego z obrońcą i kontroli korespondencji podejrzanego z obrońcą do 14 dni od dnia tymczasowego aresztowania
Nowe zasady orzekania kar wolnościowych
- eliminacja nieuzasadnionego ograniczenia swobody sędziowskiej;
- nadanie art. 37a k.k. charakteru uzupełniającego o kary nieizolacyjnie tam, gdzie górna granica ustawowego zagrożenia przewidzianego dla występków nie przekracza ośmiu lat pozbawienia wolności
Zmiany w dyrektywie wymiaru kary
- racjonalne ukształtowanie dyrektyw wymiaru kary w zakresie prewencji indywidualnej i generalnej oraz wyeliminowanie katalogu okoliczności łagodzących i obciążających (wymierzona kara ma prowadzić do osiągnięcia celów wychowawczych wobec skazanego; przy wymiarze kary decydujące znaczenie ma mieć resocjalizacja sprawcy przestępstwa i jego powrót do społeczeństwa, a dopiero w następnym kroku na wymiar sankcji ma wpływać potrzeba „społecznego oddziaływania” orzeczonej kary)
Wydłużenie okresu przedawnienia
- przedawnienie z momentem wszczęcia postępowania przeciwko osobie (a nie tak jak dotychczas - z momentem wszczęcia postępowania)
Zaostrzenie kary za utrudnianie lub udaremnianie przetargu
- kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat za utrudnianie przetargu publicznego (obecnie – kara do 3 lat pozbawienia wolności)
Obniżenie kary za groźbę karalną
- kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 za czyn z art. 190 § 1 k.k. (obecnie – kara do 3 lat pozbawienia wolności)
1Ustawa z dnia 7 lipca 2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2022 poz. 2600).
2Z wyjątkiem art. 1 pkt 19 lit. a, który wchodzi w życie po upływie roku od dnia ogłoszenia.
3Jest to prawo gwarantowane w tzw. dyrektywach obrończych, które Polska zobowiązała się przyjąć – Dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE do listopada 2016 r., a Dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2016/1919 do maja 2019 r. Wdrożenie unijnych dyrektyw jest konieczne do zrealizowania tzw. kamieni milowych oraz z uwagi na prezydencję Polski w Radzie Unii Europejskiej od 1 stycznia 2025 r.