Czy straty na obligacjach korporacyjnych mogą być kosztem podatkowym?

Problem rozliczenia straty na obligacjach pojawił się stosunkowo niedawno, przez wiele lat kwestia ta nie budziła większych wątpliwości. Straty z tytułu inwestycji w obligacje – zarówno skarbowe, jak i korporacyjne – były powszechnie rozliczane jako koszt uzyskania przychodów. Sytuacja uległa zmianie, gdy organy podatkowe oraz sądy zaczęły zrównywać obligacje z wierzytelnościami, wskazując wprost, że instrument ten powinien być traktowany jak wierzytelność.

Takie podejście nie zostało zaakceptowane przez podatników, czemu trudno się dziwić – argumentacja prawna, systemowa oraz wykładnia przepisów przemawiają za odmiennym traktowaniem obligacji. Falę wątpliwości wywołała wydana interpretacja ogólna, która wprost wskazywała, że w przypadku straty na obligacjach Skarbu Państwa podatnik ma prawo do jej rozliczenia. Wskazane rostrzygnięcie, wywołało pytanie, jak należy traktować straty na innych rodzajach obligacji, w tym przede wszystkim na obligacjach korporacyjnych.

Zgodnie z art. 15 ust. 1 ustawy o CIT, kosztami uzyskania przychodów są koszty poniesione w celu osiągnięcia przychodów ze źródła przychodów lub w celu zachowania albo zabezpieczenia przychodów, w wyjątkiem kosztów, które zostały wymienione w art. 16 ust. 1 ustawy o CIT. Za koszt uzyskana przychodu nie uznaje się wydatków poniesionych na objęcie lub nabycie udziałów, wkładów w spółdzielni, udziałów (akcji) oraz papierów wartościowych, a także wydatków na nabycie tytułów uczestnictwa w funduszach kapitałowych. Takie wydatki kwalifikowane są jako koszt uzyskania przychodów dopiero w momencie uzyskania przychodu z odpłatnego ich zbycia, w tym także w momencie ich wykupu przez emitenta (art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy o CIT). Za ustawową definicją obligacja jest papierem wartościowym emitowanym w serii, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia. W rezultacie powyższego wiele podmiotów stoi na stanowisku, że koszty nabycia lub objęcia obligacji mogą zostać zaliczone do kosztów uzyskania przychodu w pełnej wysokości w momencie zbycia tych papierów. Przedmiotowy przepis nie wprowadza żadnych innych zasad, dodatkowo warunkujących uznanie takiego rodzaju wydatku za koszt uzyskania przychodu. Jest to podejście powszechnie stosowane na rynku.

Art. 16 ust. 1 pkt 39 ustawy o CIT zawiera jednak ograniczenie, w myśl którego za koszty uzyskania przychodu nie mogą zostać uznane straty z tytułu odpłatnego zbycia wierzytelności, w tym w sposób określony w art. 12 ust. 1 pkt 7, z wyjątkiem wierzytelności lub jej części, które uprzednio zostały zarachowane jako przychód należny - do wysokości uprzednio zarachowanej jako przychód należny. Jak już wspomniano, organy podatkowe oraz sądy administracyjne coraz częściej wskazują, że przepis ten ma zastosowanie również do rozliczania straty z obligacji, traktując obligację jako wierzytelność. W rezultacie utożsamiają pojęcia “wierzytelności”, “pożyczki”, “kredytu”, “papieru wartościowego” oraz “obligacji”, mimo że ujednolicenie to nie występuje na gruncie ustawy o CIT. Ustawodawca wielokrotnie bowiem rozróżnia te pojęcia w ramach ustawy, na przykład w przypadku cen transferowych i ustalenia wartości transakcji kontrolowanej.

Z powodu tej tendencji w 2021 r. Minister Finansów wydał Interpretację Ogólną w zakresie ustalenia kosztów uzyskania przychodów z odpłatnego zbycia skarbowych papierów wartościowych (tj. bonów skarbowych oraz obligacji skarbowych) na gruncie podatku dochodowego od osób prawnych (sygn. SP4.8203.2.2020). Stwierdził w niej, że wydatki na nabycie skarbowych papierów wartościowych są kosztami uzyskania przychodów w rozumieniu art. 15 ust. 1 w związku z art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy o CIT, a wyłączenie z kosztów uzyskania przychodów straty z odpłatnego zbycia wierzytelności określonej w art. 16 ust. 1 pkt 39 ustawy o CIT nie obejmuje zbycia skarbowych papierów wartościowych. Zdaniem ministra nie można zaakceptować takiej wykładni przepisów, która prowadziłaby do niespójnej kwalifikacji tej samej instytucji prawnej, czyli do kwalifikowania skarbowych papierów wartościowych jako obligacji, papieru wartościowego, pożyczki i wierzytelności. Takie działanie mogłoby doprowadzić do niespójnych lub odmiennych skutków podatkowych.

Podejście Ministra Finansów zostało powszechnie zaaprobowane jako wynikające bezpośrednio z wykładni językowej ustawy o CIT. Niestety nie zdecydował się on na ujęcie w Interpretacji Ogólnej również innych obligacji, takich jak obligacje korporacyjne czy obligacje gwarantowane przez Skarb Państwa. Wobec tego ich status pozostaje nierozstrzygnięty.

Wprawdzie Interpretacja Ogólna dotyczy skarbowych papierów wartościowych, lecz charakter obligacji skarbowych oraz obligacji innych niż obligacje skarbowe jest tożsamy i podmioty posiadające obligacjie nie widzą podstawy do różnicowania sytuacji podatkowej nabywcy obligacji skarbowych oraz nabywcy obligacji innych niż obligacje skarbowe, dokonujących odpłatnego zbycia danych obligacji. Każdy rodzaj obligacji inkorporuje w sobie pewne zobowiązania, jednak nie świadczy to o tym, że obligacja stanowi wierzytelność.

Równocześnie należy podkreślić, że w Interpretacji Ogólnej argumentacja potwierdzająca brak stosowania art. 16 ust.1 pkt 39 ustawy o CIT, odnosi się do samego charakteru instrumentu finansowego, a nie do faktu, iż dana obligacja jest skarbowym papierem wartościowym. Należy zwrócić uwagę, że zgodnie z literalnym brzmieniem art. 16 ust. 1 pkt 39 ustawy o CIT, przepis ten odnosi się wyłącznie do wierzytelności, nie zaś do papierów wartościowych, w tym skarbowych papierów wartościowych. Uzasadnione wydaje się więc wnioskowanie, że gdyby intencją ustawodawcy było objęcie zakresem tego przepisu również papierów wartościowych, w tym obligacji emitowanych przez Skarb Państwa, wówczas wprowadziłby on odpowiednie, jednoznaczne regulacje w tym zakresie.

Mając na względzie powyższe, skoro argumentacja zawarta w Interpretacji Ogólnej nie wskazuje na specjalny rodzaj tego papieru wartościowego, to wydawałoby się, że taką samą argumentację można stosować do innego niż skarbowy papieru wartościowego o takim samym charakterze. Niestety interpretacja organów staje się nie potwierdzać wskazanego powyżej stanowiska. 

Zagnębiając problem rozliczania strat z obligacji zazwyczaj na pierwszy plan wysuwają się dwa rodzaje obligacji: obligacje skarbowe emitowane przez Skarb Państwa oraz obligacje korporacyjne emitowane przez podmioty gospodarcze. Kwestie ich rozliczania zostały szeroko opisane zarówno w interpretacjach podatkowych, jak i w wyrokach sądowych. Obligacje skarbowe doczekały się osobnej Interpretacji Ogólnej (opisanej we wcześniej w artykule), która stała się głównym źródłem argumentacji dla wszystkich wniosków o interpretacje indywidualne dotyczących pozostałych rodzajów obligacji.

Analizując zagadnienie możliwości rozliczenia straty w kosztach uzyskania przychodów, należy jednak pamiętać o mniej popularnych rodzajach obligacji, których również dotyczy problem rozliczania strat, a rozróżnianie skutków podatkowych dla tych obligacji w stosunku do obligacjie Skarbowych rodzi jeszcze większe zastrzeżenia natury prawnej. 

Polskie podmioty w zakupie obligacji skarbowych nie ograniczają się jedynie do papierów wartościowych polskiego Skarbu Państwa. Obejmują lub nabywają również skarbowe papiery wartościowe innych państw, przede wszystkim państw członkowskich Unii Europejskiej.

Analiza natury obligacji emitowanych przez Skarb Państwa innego państwa członkowskiego w kontekście możliwości rozliczenia z osiągniętej z nich straty powinna skupiać się na unijnych zasadach i przepisach wiążących państwa członkowskie. Przepisy unijne wprowadzają zakaz wszelkich ograniczeń w przepływie kapitału między państwami członkowskim oraz pomiędzy państwami członkowskim a państwami trzecim, co nazywane jest zasadą swobody przepływu kapitału. Zasada ta ma na celu umożliwienie inwestorom lokowanie kapitału w państwach, które są dla nich atrakcyjne gospodarczo, a ryzyka prawne i administracyjne są ograniczone. Co do zasady niedopuszczalne jest naruszanie zasady swobody przepływu kapitału.

W zasadę swobodnego kapitału wpisuje się nabywanie lub obejmowanie skarbowych papierów wartościowych różnych państw. Właściwym wydaje się więc uznanie, że ograniczenie polegające na różnicowaniu możliwości odliczenia straty wynikającej ze zbycia od miejsca wyemitowania danej obligacji skarbowej byłoby działaniem ograniczającym tę swobodę i faworyzowałoby polskie obligacje skarbowe w stosunku do ich zagranicznych odpowiedników.

Poprzez obligacje objęte gwarancją polskiego Skarbu Państwa należy rozumieć obligacje emitowane przez Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK) oraz przez Polski Fundusz Rozwoju (PFR).

BGK realizując wybrane programy rządowe uprawnione jest do emitowania obligacji w kraju i za granicą. Może emitować obligacje własne oraz na rzecz rządowych funduszu, na przykład Krajowego Funduszu Drogowego. Spłata tych obligacji jest zabezpieczana przez Skarb Państwa zgodnie z ustawą o poręczeniach udzielanych przez Skarb Państwa.

PFR jest spółką państwową, która emituje obligacje na rynku krajowym oraz rynkach zagranicznych. Emisja obligacji przez PFR jest uregulowana w tych samych przepisach co emisja obligacji BGK. Podobny jest również sposób ich zabezpieczenia – 100% gwarancję udziela Skarb Państwa, choć nie na podstawie ustawy o poręczeniach i gwarancjach udzielonych przez Skarb Państwa. Zastosowanie znajduje tutaj ustawa o systemie instytucji rozwoju i mechanizmy w niej zawarte.

Definicja i mechanizm działania obu tych obligacji są w znacznym stopniu tożsame z definicją obligacji skarbowych z ustawy o finansach publicznych. Różnica pomiędzy nimi jest taka, że obligacje skarbowe są emitowane bezpośrednio przez Skarb Państwa, a obligacje BGK czy PFR są emitowane pośrednio przez Skarb Państwa poprzez wykorzystanie banku państwowego lub spółki państwowej. W rezultacie można stwierdzić, że różnicowanie sytuacji tych wszystkich rodzajów obligacji jest czynnością sztuczną.

Eurpejski Bank Inwestycyjny emituje obligacje w celu pozyskania środków na sfinansowanie projektów wspierających cele Unii Europejskiej. Środki z obligacji są przeznaczane na realizacje w obszarach takich jak wzrost gospodarczy i zatrudnienie, spójność regionalna, działania na rzecz klimantu czy transformacja cyfrowa. Zielone obligacje EBI stają się coraz popularniejszym instrumentem wspierającym finansowanie projektów związanych z ochroną klimatu lub środowiska.

Podobnie jak w pozostałych przypadkach obligacje EBI nie zostały ujęte w Interpretacji Ogólnej dotyczącej rozliczenia straty z obligacji skarbowych. Temat ten nie pojawił się również w standardowych interpretacjach indywidualnych. Nie ma zatem pewności, w jaki sposób strata ta powinna być rozliczana.

W tej sytuacji ważną wskazówką interpretacyjną będzie Umowa ramowa zawarta między Polską a EBI dotycząca działalności EBI w Polsce z 1997 r. Umowa zapewnia EBI swobodny dostęp do krajowego rynku finansowego w Polsce, a jego zobowiązania i papiery wartościowe mają być traktowane zgodnie z warunkami, w tym warunkami opodatkowymi, przynajmniej tak korzystnymi jak warunki przyznane instytucjom publicznym w Polsce. W związku z tym, można wysnuć wniosek, że na gruncie regulacji podatkowych papiery wartościowe emitowane przez EBI powinny być traktowane analogicznie do obligacji Skarbu Państwa. Oznacza to, że strata z obligacji EBI powinna móc zostać zakwalifikowana jako koszt uzyskania przychodu. Inne podejście byłoby sprzeczne z obowiązującą Polskę Umową ramową.

Problem rozliczania strat na obligacjach jako kosztów uzyskania przychodów nie jest kwestią ograniczającą się jedynie do rozliczania obligacji korporacyjnych, chociaż i w tym przypadku budzi znaczące wątpliwości. Jest to problem o wiele szerszy, dotykający również obligacji emitowanych przez inne - państwowe czy europejskie – jednostki. Jest to kwestia, która do tej pory nie została w pełni rozwiązana poprzez interpretacje indywidualne lub inne narzędzia dostępne organom państwowym, a jej rozstrzygnięcie może wymagać odwołania do prawa UE. Należy dodać, że w świetle pojawiających się nowych interpretacji i orzeczeń dostrzega się trend w postaci chęci rozwiązania wskazanych powyżej wątpliwości. Wydawane orzeczenia i interpretacje wydają się stać w kontrze do wieloletniej praktyki rynkowej i rozumienia charakteru papierów wartościowych jakim są obligacje.

Warto zatem przeanalizować stosowane podejście rozliczania kosztów wynikających ze strat na różnych typach obligacji, ustalić zasadność wystąpienia z wnioskami o wiążące interpretacje, czy ewentualną zmianę podejścia.