De wereld staat voor grote uitdagingen en veranderingen. En of het nu gaat om demografische ontwikkelingen, toenemende schaarste van grondstoffen, klimaatverandering of geopolitieke spanningen: pensioenfondsen worden er direct door geraakt. Het wordt tijd dat fondsen zich gaan verhouden tot deze nieuwe realiteit, vindt ‘klimaatgeneraal’ Tom Middendorp.
Nee, veel verstand van pensioenen heeft voormalig commandant der strijdkrachten Tom Middendorp niet. Hij is de eerste om dat te erkennen – al is hij er als pensionado wel dankbaar klant van. Toch heeft Middendorp de pensioensector wat te vertellen. Want als hij, met zijn ervaring in Afghanistan érgens iets van af weet, is het wel van risicobeheersing. Middendorp – tegenwoordig voorzitter van de Internationale Militaire Raad voor Klimaat en Veiligheid – legde al vroeg een verband tussen klimaat en veiligheid.
Van stabiel naar instabiel
De grote vraag van deze tijd is voor Middendorp hoe we de groeiende kloof kunnen overbruggen tussen vraag en aanbod. We hebben immers te maken met een groeiende wereldbevolking en een schaarste aan grondstoffen. Mede met het oog op het klimaat en de miljarden mensen die er de komende decennia nog bijkomen, kan ‘meer produceren’ niet langer het antwoord zijn. Zolang we middels innovatie geen antwoord vinden op dit probleem, zullen migratie, politieke spanningen en instabiliteit toenemen. Dit raakt ook de stabiliteit van aanvoerketens en afzetmarkten.
Als voorbeeld noemt Middendorp de nieuwe dammen die China bouwt rond het Tibetaans Plateau. Een groot deel van Azië is voor zijn watervoorziening afhankelijk van het Tibetaans Plateau. Nu China aan de ‘kraan’ sleutelt, wordt het land een nog grotere machtsfactor.
Pensioenfondsen krijgen hier in toenemende mate mee te maken. Het systeem waarin we opereren is gebaseerd op een wereld van grote voorspelbaarheid en weinig verstoringen. Die wereld bestaat niet meer. We bewegen van stabiel naar instabiel. En van het uitsluiten van risico’s naar het omgaan met risico’s. Fondsen moeten leren omgaan met meer onvoorspelbaarheid. Ze moeten investeren in adaptie, flexibiliteit, veerkracht en aanpassingsvermogen.
“Ga niet micromanagen”
Concreet betekent dit investeren in talent en leiderschap. Het bevorderen van een lerende cultuur. En meer openstaan voor samenwerken en netwerken. Middendorp adviseert fondsen om veel meer te sturen op de output en de effecten, niet op het ‘hoe’. Door te micromanagen maak je van mensen uitvoerders. Terwijl je in instabiele situaties juist mensen nodig hebt die met je meedenken en zelf met oplossingen komen. Zodra je formuleert wat je wilt bereiken en waarom, gaan mensen in de geest daarvan oplossingen zoeken. Geef ze dan ook vrijheid van handelen.
Zo krijg je veerkracht en slagvaardigheid, is de ervaring van Middendorp. Tijdens de missie in Kunduz gebeurde het tegenovergestelde: de Tweede Kamer bemoeide zich tot in de kleinste details met de missie. Dit gebeurde met de beste intenties, maar haalde vrijheid en creativiteit weg bij de mensen die het beleid daadwerkelijk moesten uitvoeren – en de realiteit ter plaatse kenden. Houd je als bestuurder dan ook ver weg van de details; durf te vertrouwen op de expertise van je collega’s.
Ook het belang van communicatie neemt toe in een onstabiele wereld, te midden waarvan de sector overstapt op een nieuw stelsel. Hoe onzekerder de wereld, hoe meer we moeten communiceren, is de overtuiging van Middendorp. Deelnemers aan pensioenregelingen zijn gewend geraakt aan een gegarandeerde output: een zekere uitkering. Die is er straks niet meer. Neem mensen mee, ook in de onzekerheden en de unknowns, zo verklein je de kans op teleurstellingen. Communiceer je te weinig, dan verlies je mensen. Dan creëren ze hun eigen beelden en trekken ze verkeerde conclusies.
“Neem richtlijnen niet te letterlijk”
Vergeet niet lessen te trekken uit de gedragswetenschappen, maant Edgar Molenaars, partner bij KPMG. Pensioenfondsen moeten deelnemers begeleiden in het maken van keuzes. We zijn dan snel geneigd te denken dat we ze informatie moeten geven op basis waarvan ze die keuzes kunnen maken. Maar verwacht daar niet te veel van, waarschuwt Molenaars. Mensen handelen niet rationeel. Uitleggen zorgt niet automatisch voor begrijpen en juist handelen. Het MINDSPACE-model biedt fondsen aanknopingspunten voor invulling van de keuzebegeleiding.
En kijk daarbij niet telkens angstig achterom of de toezichthouder over je schouder loert. Je moet compliant zijn met de AFM-richtlijnen, maar kijk vooral ook naar de geest ervan. Ontwikkel je eigen morele kompas en durf daar ook op te varen. Leg vast waarom je een bepaalde weg inslaat en wat daarin de overwegingen en scenario’s zijn. Dan sta je in deze onstabiele wereld toch sterk in de schoenen: zowel in gesprek met de toezichthouder als in de transitie naar het nieuwe stelsel.
