W wydawanych interpretacjach indywidualnych Dyrektor Krajowej Informacji Skarbowej stwierdzał, że połączenia horyzontalne nie mogą efektywnie korzystać z przepisów gwarantujących neutralność podatkową restrukturyzacji. Wnioskodawcy zaskarżali otrzymywane interpretacje indywidualne. Obecnie zostały wydane dwa pierwsze wyroki sądów administracyjnych w tym przedmiocie. W wyrokach tych składy orzekające zajęły różne stanowiska.
Połączenia horyzontalne jako nowy typ restrukturyzacji spółek
Połączenia horyzontalne to nowy rodzaj restrukturyzacji spółek wprowadzony do polskiego prawa w 2023 r. Nazywane są także połączeniami uproszczonymi, połączeniami bezemisyjnymi poziomymi czy połączeniami siostrzanymi. Charakteryzują się tym, że dochodzi do połączenia „spółek sióstr”. „Spółki siostry” to spółki, które mają tą samą „spółkę matkę”, która bezpośrednio lub pośrednio posiada wszystkie udziały (akcje) w swoich „spółkach córkach”.
W przypadku połączenia horyzontalnego dochodzi do przejęcia spółki przejmowanej przez spółkę przejmującą, ale kapitał zakładowy spółki przejmującej nie jest jednocześnie podnoszony. Oznacza to, że w połączeniu horyzontalnym nie dochodzi do emisji nowych udziałów (akcji). Jednocześnie połączenie horyzontalne pozwala na uniknięcie części wymogów i formalności, które są obecne przy połączeniu emisyjnym, czyli klasycznym połączeniu spółek z podwyższaniem kapitału zakładowego spółki przejmującej i emisją nowych udziałów (akcji). Z tego powodu połączenia horyzontalne stanowią alternatywną i atrakcyjną formę restrukturyzacji dla spółek i ich wspólników, zwłaszcza, że większość połączeń w Polsce ma charakter wewnątrzgrupowy, więc łączące się spółki mają tą samą „spółkę matkę” posiadającą bezpośrednio lub pośrednio całość udziałów (akcji) w tych spółkach. Dodatkową zaletą połączeń horyzontalnych jest, że wspólnicy spółce przejmowanej nie otrzymują udziałów (akcji) spółki przejmującej, więc po ich stronie nie może powstać przychód, co może mieć znaczenie w kontekście polskich przepisów podatkowych[1].
Brak wydawania udziałów (akcji), ale czy brak neutralności podatkowej?
Restrukturyzacje, w tym także połączenia, powinny być co do zasady neutralne podatkowo dla spółek i ich wspólników. Wynika to z Dyrektywy Rady 2009/133/WE (dalej: „Dyrektywa Mergerowa”)[2] oraz ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych (dalej: „u.p.d.o.p.”), która w tym zakresie stanowi implementację Dyrektywy Mergerowej. Należy jednak zaznaczyć, że polskie regulacje komplikują znacznie zasady neutralności podatkowej restrukturyzacji, co niekiedy może nawet zostać uznane za niezgodne z prawem Unii Europejskiej. W takich przypadkach, neutralność podatkowa restrukturyzacji jest wprost zapewniona na podstawie Dyrektywy Mergerowej.
Jeden z warunków neutralności podatkowej połączenia dla spółki przejmującej został określony w art. 12 ust. 1 pkt 8d u.p.d.o.p. Przepis ten stanowi, że:
„„Przychodami, z zastrzeżeniem ust. 3 i 4 oraz art. 14, są w szczególności ustalona na dzień poprzedzający dzień łączenia lub podziału wartość rynkowa majątku podmiotu przejmowanego lub dzielonego otrzymanego przez spółkę przejmującą lub nowo zawiązaną w części przewyższającej wartość emisyjną udziałów (akcji) przydzielonych udziałowcom (akcjonariuszom) spółek łączonych lub spółki dzielonej.”
Innymi słowy, na podstawie art. 12 ust. 1 pkt 8d u.p.d.o.p. w przypadku połączenia po stronie spółki przejmującej powstaje przychód w wysokości różnicy między wartością rynkową majątku spółki przejmowanej na dzień poprzedzający dzień łączenia, a wartością emisyjną udziałów (akcji) przydzielonych wspólnikom spółki przejmowanej.
W takim przypadku, aby połączenie było neutralne podatkowo dla spółki przejmującej, musi ona wydać akcje wspólnikom spółki przejmowanej o łącznej wartości równej wartości rynkowej majątku spółki przejmowanej. Należy zauważyć, że warunek ten może być spełniony w przypadku połączeń emisyjnych.
Natomiast warunek z art. 12 ust. 1 pkt 8d u.p.d.o.p. nie może być spełniony w przypadku połączeń horyzontalnych. Skoro połączenie horyzontalne jest połączeniem bezemisyjnym, to z natury rzeczy udziały (akcje) o określonej wartości nie mogą być przyznane wspólnikom spółki przejmowanej.
Z tego powodu wydaje się, że należy odstąpić od literalnego, ściśle językowego rozumienia tego przepisu. Jeśli wykładnia językowa prowadzi do trudnych do zaakceptowania rezultatów, dopuszcza się możliwość odstąpienia od wykładni językowej[3]. Odwołując się do wykładni celowościowej, funkcjonalnej i progospodarczej, a nawet systemowej zewnętrznej, trzeba dojść do wniosku, że art. 12 ust. 1 pkt 8d u.p.d.o.p. nie może być stosowany w przypadku połączeń horyzontalnych, ponieważ brak jest w tym przypadku emisji udziałów (akcji). Wydaje się, że także taki wniosek wynika z postanowień Dyrektywy Mergerowej, która, mimo że wprost nie obejmuje połączeń bezemisyjnych innych niż połączenia wertykalne (połączenia „spółki matki” ze „spółką córką”), to powinna także móc być zastosowana do połączeń horyzontalnych, biorąc pod uwagę, że prawie Unii Europejskiej cel przepisów jest niemniej ważnych od ścisłej litery prawa. Niemniej jednak zastosowanie Dyrektywy Mergerowej w tym przypadku nie jest kwestią oczywistą.
Podsumowując, wydawałoby się, że nie powinno być problemów z neutralnością podatkową połączeń horyzontalnych. W przypadku połączeń horyzontalnych art. 12 ust. 1 pkt 8d u.p.d.o.p. nie byłby stosowany, a połączenie byłoby uzależnione od spełnienia pozostałych przesłanek
Niekorzystne stanowisko Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej
W wydawanych dotychczas interpretacjach podatkowych, Dyrektor Krajowej Informacji Skarbowej stwierdzał, że do połączeń horyzontalnych znajduje zastosowanie art. 12 ust. 1 pkt 8d u.p.d.o.p. Przyjmując taki pogląd, połączenia horyzontalne nie mogłyby efektywnie korzystać z przepisów zapewniających neutralność podatkową. Wówczas przy każdym połączeniu horyzontalnym dochodziłoby do powstania przychodu po stronie spółki przejmującej. Co więcej, bazując na treści art. 12 ust. 1 pkt 8d u.p.d.o.p., przychód byłby równy wartości rynkowej majątku spółki przejmowanej. Oznacza to, że przychód byłby dużo wyższy niż ewentualny przychód na podstawie art. 12 ust. 1 pkt 8c u.p.d.o.p., który jest równy wartości „cichych rezerw” – nadwyżki wartości rynkowej nad wartością podatkową poszczególnych składników majątku spółki przejmowanej. Dodatkowo przychód z art. 12 ust. 1 pkt 8c u.p.d.o.p. mógłby zostać wyłączony („zneutralizowany”) na podstawie art. 12 ust. 4 pkt 3e u.p.d.o.p., a przychód z art. 12 ust. 1 pkt 8d u.p.d.o.p. nie mógłby zostać w żaden sposób wyłączony w przypadku połączenia horyzontalnego.
Powyższe stanowisko zostało zaprezentowane przez Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej m.in. w interpretacji indywidualnej z 21.12.2023 r., zn. 0111-KDIB1-1.4010.680.2023.1.AW[4] oraz interpretacji indywidualnej z 08.03.2024, zn. 0114-KDIP2-1.4010.5.2024.2.PP.
Podejście Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej, które ogranicza się do ściśle językowej wykładni przepisów, wydaje się sprzeczne z wolą ustawodawcy przy wprowadzeniu połączenia horyzontalnego do polskiego prawa. Ograniczenie neutralności podatkowej tego typu połączeń spowoduje bowiem, że nie będzie to często stosowana forma restrukturyzacji.
Jeszcze bardziej zadziwiające jest to, że Dyrektor Krajowej Informacji Skarbowej odstępuje od ściśle językowej wykładni przepisów przy wydawaniu interpretacji indywidualnych dotyczących podziałów przez wyodrębnienie.[5] Podział przez wyodrębnienie to także nowy typ restrukturyzacji w polskim prawie. Jego konstrukcja jest nieco zbliżona do aportu (niekiedy jest w uproszczeniu nazywany „aportem z sukcesją”), spółka dzielona przenosi na spółkę przejmującą lub nowo zawiązaną część swojego majątku, ale to spółka dzielona, a nie jej wspólnicy, otrzymuje udziały (akcje) w zamian za przeniesiony majątek. Gdyby stosować wprost art. 12 ust. 1 pkt 8d u.p.d.o.p. do podziału przez wyodrębnienie, to po stronie spółki przejmującej lub nowo zawiązanej powstawałby przychód. Tymczasem w wydawanych interpretacjach indywidualnych Dyrektor Krajowej Informacji Skarbowej stwierdza, że w wyniku specyfiki podziału przez wyodrębnienie nie można w takich przypadkach stosować art. 12 ust. 1 pkt 8d u.p.d.o.p. Jest to nieco paradoksalne, ponieważ to w przypadku połączenia horyzontalnego nie ma emisji udziałów (akcji), natomiast w przypadku podziału horyzontalnego można byłoby stosować art. 12 ust. 1 pkt 8d u.p.d.o.p. odpowiednio, uzależniając neutralność podatkową od przyznania udziałów (akcji) o odpowiedniej wartości spółce dzielonej, a nie jej wspólnikom.
Rozbieżne wyroki sądów administracyjnych w zakresie neutralności podatkowej połączeń horyzontalnych
Wnioskodawcy, nie zgadzając się z interpretacjami indywidualnymi dotyczącymi braku neutralności podatkowej połączeń horyzontalnych, zaskarżali wydane interpretacje do sądów administracyjnych. Na ten moment zostały wydane dwa wyroki, w których zaprezentowano przeciwstawne stanowiska. Nie zostały opublikowane jeszcze uzasadnienia orzeczeń, ale dostępne są ustne uzasadnienia.
W wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z 25.06.2024 r., sygn. I SA/Wr 104/24[6] uznano, że do połączeń horyzontalnych znajduje zastosowanie art. 12 ust. 1 pkt 8d u.p.d.o.p. W konsekwencji, odmówiono neutralności podatkowej połączeniom horyzontalnym, opierając się literalnej wykładni przepisów. Argumentowano, że skoro nie dochodzi do wydania udziałów (akcji), to cała wartość przejętego majątku stanowi przychód spółki.
Natomiast w wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 10.07.2024 r., sygn. III SA/Wa 947/24[7] przychylono się do poglądu, że art. 12 ust. 1 pkt 8d u.p.d.o.p. nie stosuje się do połączeń horyzontalnych. Co ciekawe skład orzekający stwierdził, że nawet na podstawie wykładni językowej art. 12 ust. 1 pkt 8d u.p.d.o.p. nie znajduje zastosowania do połączeń horyzontalnych. Skoro przepis odnosi się do nadwyżki wartości majątku ponad wartość emisyjną udziałów (akcji), to nadwyżka nie może wystąpić (i przepis nie może znaleźć zastosowania) skoro nie ma wartości emisyjnej udziałów (akcji) przy połączeniu horyzontalnym. Zaprezentowanemu argumentowi nie można odmówić racji, aczkolwiek można polemizować, czy jest to wykładnia językowa czy raczej celowościowa lub funkcjonalna. Skład orzekający zaakcentował słuszność innych argumentów, odwołujących się do wykładni historycznej.
Z drugiej strony stwierdzono, że Dyrektywa Mergerowa obejmuje połączenia transgraniczne. Natomiast zasada niedyskryminacji połączeń krajowych względem połączeń transgranicznych ma zastosowanie wtedy, gdy krajowy prawodawca analogicznie ureguluje stosunki między podmiotami krajowymi przy danym rodzaju restrukturyzacji[8]. Skład orzekający stwierdził, że w przypadku połączeń horyzontalnych nie zdecydowano się na analogiczne uregulowanie stosunków w połączeniach krajowych i transgranicznych, więc zasada niedyskryminacji nie znajduje zastosowania. Kwestia ta może budzić kontrowersje, a zaprezentowany pogląd nie jest korzystny dla podatników. Niewątpliwie możliwość zastosowania Dyrektywy Mergerowej do krajowych połączeń horyzontalnych jest istotna.
Po opublikowaniu pisemnych uzasadnień możliwa będzie bardziej wnikliwa analiza obydwu wyroków. Zaprezentowane argumenty mogą być używane w przyszłości zarówno przez podatników jak i organy podatkowe.
Podsumowanie
Sprzeczne ze sobą wyroki i rozbieżna linia orzecznicza nie jest zjawiskiem korzystnym dla pewności prawa podatkowego, a w konsekwencji dla podatników. Niemniej jednak jest to i tak zjawisko korzystniejsze niż utrwalenie się negatywnej linii interpretacyjnej i orzeczniczej.
Kolejne sądy administracyjne będą rozstrzygały opisywany problem. Każdy kolejny wyrok, w którym opowiedziano się za danym stanowiskiem zwiększa szansę, że następne składy orzekające przychylą się do tego poglądu. Niemniej jednak wydaje się, że o neutralności podatkowej lub braku neutralności podatkowej połączeń horyzontalnych na gruncie obecnie obowiązujących przepisów przesądzi ostatecznie Naczelny Sąd Administracyjne.
