Niedostosowanie regulacji podatkowych do konstrukcji prostej spółki akcyjnej

Prosta spółka akcyjna (dalej: „P.S.A.”) została wprowadzona do Kodeksu spółek handlowych (dalej: „k.s.h.”) w 2021 roku, jako nowy typ spółki prawa handlowego – spółki kapitałowej. P.S.A. miała być formą prowadzenia biznesu przeznaczoną głównie dla start-upów, chociaż także inni przedsiębiorcy mogą z niej skorzystać. Obecnie w Krajowym Rejestrze Sądowym widnieje 2642 zarejestrowanych prostych spółek akcyjnych, co świadczy o tym, że ta forma organizacyjna staje się coraz popularniejsza. Nie jest to jednak zasługą aspektów podatkowych tej instytucji.

W wielu ustawach, które przewidywały, że działalność musi być prowadzona w formie spółki akcyjnej czy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, nie dodano do katalogów prostej spółki akcyjnej.

W konstrukcji P.S.A. przewidziano kilka nowych, ciekawych rozwiązań, jakkolwiek kilka z nich pozostało nietrafionych. Najważniejszą cechą P.S.A., odróżniającą ją od dotychczasowych spółek kapitałowych (spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjnej) jest to, że akcje w P.S.A. nie posiadają wartości nominalnej i nie stanowią części kapitału akcyjnego w P.S.A. (art. 300² § 3 k.s.h.). Warto także wskazać, że przedmiotem wkładu akcjonariusza do P.S.A może być świadczenie pracy lub usług (art. 300² § 2 k.s.h.) co nie jest dopuszczalne w przypadku innych spółek kapitałowych.

Kapitał akcyjny w P.S.A. ma jednocześnie pełnić funkcję odpowiadającą kapitałowi zakładowemu i zapasowemu w dotychczasowych spółkach kapitałowych. Minimalna wysokość kapitału akcyjnego została ustalona w wysokości 1 zł (art. 300³ k.s.h.). Kapitał akcyjny ma mieć także elastyczny charakter, ponieważ może być stosunkowo łatwo podwyższany (art. 300²⁰ k.s.h.). Co więcej, także dywidenda dla akcjonariuszy może być wypłacana z kapitału akcyjnego, jakkolwiek podlega to pewnym ograniczeniom i formalnościom (art. 300¹⁵ k.s.h.).

Niemniej, możliwość ustalenia niskiego kapitału akcyjnego i jego elastyczność jest ograniczona innymi przepisami k.s.h. Krytykowanym rozwiązaniem jest art. 300¹⁹ k.s.h., który stanowi, że na pokrycie strat należy zasilić kapitał akcyjny, przeznaczając na ten cel co najmniej 8% zysku za dany rok obrotowy, jeżeli kapitał ten nie osiągnął 5% sumy zobowiązań spółki wynikającej z zatwierdzonego sprawozdania finansowego za ostatni rok obrotowy. Rozwiązanie to ma zabezpieczać interesy wierzycieli P.S.A., ale ogranicza elastyczność kapitału akcyjnego. Wskazuje się, że ten przepis jest sprzeczny z naturą P.S.A. i wystarczającym zabezpieczeniem powinien być tak zwany „test wypłacalności” z art. 300¹⁵ § 5 k.s.h. Na pewno pozostawienie tych dwóch mechanizmów jest problematyczne i powoduje, że w tym zakresie konstrukcja P.S.A jest dużo bardziej sformalizowana i rygorystyczna niż konstrukcja spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.

W efekcie kapitał akcyjny często mogą występować sytuacje, gdy wymagane będzie podwyższenie kapitału akcyjnego, jeśli został on ustalony na niewystarczająco wysokim poziomie. Taki obowiązek wynika bowiem z art. 300¹⁹ k.s.h.

P.S.A. jest podatnikiem podatku dochodowego od osób prawnych. Zasadniczo opodatkowanie P.S.A. oraz opodatkowanie akcjonariuszy P.S.A. powinno być co do zasady identyczne jak opodatkowanie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i jej udziałowców, czy spółki akcyjnej i jej akcjonariuszy.

Z różnic w opodatkowaniu P.S.A. można wskazać, że założenie P.S.A. nie powoduje konieczności zapłaty podatku od czynności cywilnoprawnych, w przeciwieństwie do innych spółek. Taka różnica wynika z tego, że zgodnie z tak zwaną Dyrektywą Kapitałową¹, Polska nie może nakładać podatku od czynności cywilnoprawnych na nowo wprowadzone typy spółek kapitałowych.

Kolejną różnicą jest to, że wkład świadczenia pracy lub usług przez akcjonariusza do P.S.A. nie będzie powodował powstania przychodu po stronie akcjonariusza. Zasadniczo wniesienie wkładu niepieniężnego do spółki będącej podatnikiem podatku dochodowego od osób prawnych powoduje powstanie przychodu po stronie wspólnika, ale w tym przypadku przewidziano wyjątek. Wynika to odpowiednio z art. 17 ust. 1d ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (dalej: „u.p.d.o.f.”) i art. 12 ust. 1ba ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych (dalej: “u.p.d.o.p.”).

W ustawach o podatkach dochodowych nie przewidziano szczególnych regulacji dotyczących kapitału akcyjnego w P.S.A. Uznano, że można go potraktować tak jak kapitał zakładowy w innych spółkach kapitałowych. Zgodnie z art. 5a pkt 30 u.p.d.o.f. (odpowiednio art. 4a pkt 18 u.p.d.o.p.), ilekroć w ustawie jest mowa o kapitale zakładowym – oznacza to również kapitał akcyjny prostej spółki akcyjnej.

W konsekwencji oznacza to, że kapitał akcyjny na gruncie podatków dochodowych należy traktować tak jak kapitał zakładowy, więc także podniesienie kapitału akcyjnego należy traktować jak podniesienie kapitału zakładowego.

W P.S.A. niejednokrotnie może się zdarzyć, że wysokość kapitału akcyjnego zostanie podwyższona nie z wkładów akcjonariuszy, ale ze środków własnych spółki. Trzeba bowiem wskazać, że kapitał akcyjny nie jest tylko odpowiednikiem kapitału zakładowego, ale też odpowiednikiem kapitału zapasowego, a nawet kapitałów rezerwowych (jakkolwiek w P.S.A. można tworzyć inne kapitał rezerwowe).

Dodatkowo skoro podwyższenie kapitału akcyjnego nie wyklucza tego, żeby w przyszłości został on w łatwy sposób obniżony i z tych środków była później wypłacana dywidenda, to racjonalne jest, że wysokość kapitału akcyjnego może być podwyższona ze środków spółki. Należy także jeszcze raz wspomnieć, że na podstawie art. 300¹⁹ k.s.h., będą występować sytuacje w których podwyższenie kapitału akcyjnego ze środków własnych spółki będzie obowiązkowe.

Zgodnie z art. 24 ust. 5 pkt 4 u.p.d.o.f. (odpowiednio art. 7b ust. 1 pkt 1 lit. f u.p.d.o.p.), po stronie wspólników spółki, będącej podatnikiem podatku dochodowego, powstaje przychód, odpowiadający wartości zysku spółki oraz kwot zgromadzonych na innych kapitałach spółki, które zostały przeznaczone na podwyższenie kapitału zakładowego. Innymi słowy, jeśli spółka podwyższy kapitał zakładowy ze swoich środków, to po stronie jej wspólników powstaje przychód. Można stwierdzić, że podwyższenie kapitału zakładowego ze środków spółki ma podobne następstwa podatkowe co wypłata dywidendy. Spółka podwyższa kapitał ze swoich środków, które zostały już opodatkowane podatkiem dochodowym od osób prawnych (co do zasady) i z tego tytułu powstaje przychód do opodatkowania po stronie wspólników.

Skoro kapitał akcyjny został zrównany z kapitałem zakładowym na gruncie podatków dochodowych, to podwyższenie kapitału akcyjnego powinno powodować takie same konsekwencje podatkowe. Jeśli P.S.A. podwyższy kapitał akcyjny ze swoich, już opodatkowanych środków, to po stronie akcjonariuszy powstanie przychód do opodatkowania w wysokości przypadających na danego akcjonariusza środków, o które został podwyższony kapitał akcyjny. Warto jednak zauważyć, że w takiej sytuacji wspólnicy PSA, którzy są podatnikami podatku dochodowego od osób prawnych będą mogli skorzystać ze „zwolnienia dywidendowego” z art. 22 ust. 4 u.p.d.o.p., jeśli pozostałe warunki do skorzystania ze zwolnienia zostaną spełnione. Uzyskiwany przychód jest bowiem przychodem z tytułu udziału w zyskach osób prawnych.

Różnicą P.S.A. w porównaniu do pozostałych spółek kapitałowych jest to, że z kapitału akcyjnego może być wypłacana dywidenda na rzecz akcjonariuszy. W pozostałych spółkach kapitałowych, środki z kapitału zakładowego, co do zasady, nie mogą być dystrybuowane do wspólników, z wyjątkiem określonych sytuacji (umorzenie udziałów lub akcji czy likwidacja spółki).

Jeśli dywidenda zostanie wypłacona akcjonariuszom P.S.A. ze środków zgromadzonych na kapitale akcyjnym, to wówczas po stronie akcjonariuszy powstanie przychód z tytułu udziału w zyskach osób prawnych – z tytułu zmniejszenia kapitału akcyjnego (art. 24 ust. 5 pkt 1c u.p.d.o.f. w związku z art. 30a ust. 1 pkt 4 u.p.d.o.f. i odpowiednio art. 7b ust. 1 pkt 1 lit. n u.p.d.o.p. w związku z art. 22 ust. 1 u.p.d.o.p.).

Organy podatkowe twierdzą, że wspólnicy nie będą mogli z tego tytułu rozpoznać kosztów uzyskania przychodu (co wynika odpowiednio z art. 30a ust. 6 u.p.d.o.f. i art. 22 ust. 1 u.p.d.o.p.)¹. Natomiast wspólnicy będący podatnikami podatku dochodowego od osób prawnych będą mogli skorzystać ze „zwolnienia dywidendowego” także w tej sytuacji.

W konsekwencji podatek może pojawić się trzykrotnie:

1. raz dochód zostanie opodatkowany po stronie spółki,
2. drugi raz opodatkowani zostaną akcjonariusze od środków spółki przeznaczonych na podwyższenie kapitału akcyjnego,
3. a za trzecim razem znów zostaną opodatkowani wspólnicy z tytułu wypłacanej im dywidendy z kapitału akcyjnego.

Wydaje się jednak, że zastosowanie poglądów prezentowanych przez organy podatkowe prowadzi do trudnych do zaakceptowania wniosków. W istocie podatek u wspólników zostanie pobrany dwa razy od tych samych środków. Podwójne opodatkowanie tego samego przychodu u tego samego podmiotu jest sprzeczne z zasadami wynikającymi z ustaw podatkowych, a nawet może być ocenione jako niekonstytucyjne². Może to powodować istotne problemy praktyczne, które warto rozwiązać z pomocą doradcy.

Wydaje się, że także próba dystrybucji środków z kapitału akcyjnego do akcjonariuszy poprzez umorzenie ich akcji nie zmniejszy zobowiązań podatkowych i nie zapobiegnie potrójnemu opodatkowaniu.

Należy wskazać, że w przypadku umorzenia akcji akcjonariusze mogą wykazać koszty uzyskania przychodu (na podstawie art. 24 ust. 5d u.p.d.o.f. (odpowiednio 12 ust. 4 pkt 3 u.p.d.o.p.). Ogólnie rzecz ujmując, kosztami uzyskania przychodów przy umorzeniu akcji są wydatki na objęcie tych akcji oraz ewentualnie także wydatki na podniesienie wartości nominalnej tych akcji.

Należy jednak wskazać, że podniesienie kapitału akcyjnego nie uprawnia akcjonariuszy do objęcia nowych akcji, co wynika z art. 300²⁰ k.s.h. W wyniku podniesienia kapitału akcyjnego nie dochodzi także do podniesienia wartości nominalnej akcji, ponieważ akcje w P.S.A. wartości nominalnej nie posiadają.

Oznacza to, że przy umorzeniu akcji w P.S.A. akcjonariusz będzie mógł rozpoznać tylko koszty, które poniósł na objęcie tych akcji. Natomiast jego przychód z tytułu podwyższenia kapitału akcyjnego ze środków spółki nie stanie się kosztem uzyskania przychodów. Oznacza to, że – przyjmując taką interpretację przepisów – wypłata środków z kapitału akcyjnego tym sposobem nie pozwoli na uniknięcie trzykrotnego opodatkowania tych samych środków.

Powyższe rozumienie byłoby spójne z dotychczasowymi twierdzeniami organów podatkowych na temat podatkowych aspektów kapitału akcyjnego. Wydaje się jednak, że akcjonariusze powinni mieć prawo rozpoznania kosztów uzyskania przychodów. Także w tym przypadku należałoby się odnieść do zasad prawa podatkowego a nie do konkretnego przepisu. Trzeba wskazać, że niekiedy jedną z funkcji kosztów uzyskania przychodów jest to, żeby zapobiegać podwójnemu opodatkowaniu tego samego przychodu u tego samego podatnika. Przy podwyższaniu kapitału akcyjnego ze środków spółki akcjonariusze nie podwyższają wartości nominalnej akcji PSA, ale podwyższają ich wartość rynkową. Wydaje się, że w specyficzny sposób zwiększają swoje wydatki na akcje, które objęli już w przyszłości. Pośrednio zwiększają swoje wydatki na objęcie akcji. W konsekwencji należałoby przyjąć, że wydatki na objęcie akcji zostały zwiększone o przypadającą na wspólnika część środków spółki, które zostały przekazane na podwyższeniu kapitału akcyjnego.

P.S.A. może wybrać opodatkowanie za pomocą ryczałtu od dochodów (dalej: „Estoński CIT”). W Estońskim CIT dochody spółek nie są opodatkowane na bieżąco – istnieje jedynie katalog zdarzeń, które powodują powstanie dochodu i obowiązek zapłaty podatku.

Podwyższenie kapitału akcyjnego będzie jednym z takich zdarzeń. Podwyższenie kapitału akcyjnego z zysku spółki, który został wypracowany w czasie opodatkowania Estońskim CIT (zysk wypracowany wcześniej i opodatkowany na zasadach ogólnych nie będzie powodował takich konsekwencji) będzie stanowiło ukryty zysk, zgodnie z art. 28m ust. 3 pkt 6 u.p.d.o.p.⁴ Oznacza to, że w związku z podniesieniem kapitału akcyjnego, P.S.A. będzie zobowiązana do zapłaty podatku.

Wraz z podwyższeniem kapitału akcyjnego po stronie wspólnika powstanie przychód na podstawie art. 24 ust. 5 pkt 4 u.p.d.o.f. Warto zauważyć, że w takim przypadku od podatku należnego od wspólnika nie będzie można odliczyć części podatku zapłaconego przez spółkę zgodnie z art. 30a ust. 19 u.p.d.o.f. W takiej sytuacji bowiem nie ma wypłat podzielonych zysków spółki, co jest niezbędnym warunkiem dla skorzystania z preferencji⁵.

Jeśli w późniejszym czasie P.S.A. wypłaci dywidendę ze środków zgromadzonych na kapitale akcyjnym, to z tego tytułu nie pojawi się obowiązek zapłaty Estońskiego CIT od dochodu z tytułu podzielonego zysku. Środki te będą bowiem wypłacane nie z zysku netto, ale właśnie z kapitału akcyjnego. Z tego powodu wydaje się, że w takiej sytuacji nie znajdzie zastosowania art. 28m ust. 1 pkt 1 lit. a u.p.d.o.p., jakkolwiek kwestia ta może wywoływać kontrowersje⁶.

Natomiast przy wypłacie środków z kapitału akcyjnego, także w tym przypadku pojawi się przychód po stronie akcjonariusza z tytułu udziału w zyskach osób prawnych –  z tytułu zmniejszenia kapitału akcyjnego (art. 24 ust. 5 pkt 1c u.p.d.o.f. Należy stwierdzić, że skoro po stronie spółki nie będzie obowiązku zapłaty Estońskiego CIT, to akcjonariusz nie będzie mógł skorzystać z odliczenia przewidzianego w art. 30a ust. 19 u.p.d.o.f.

Podsumowując, przy podwyższeniu kapitału akcyjnego w P.S.A. opodatkowanej Estońskim CIT, obowiązek zapłaty podatku pojawi się także trzykrotnie:

• raz po stronie spółki z tytułu dochodu z ukrytych zysków,
• drugi raz opodatkowani zostaną akcjonariusze od środków spółki przeznaczonych na podwyższenie kapitału akcyjnego,
• a za trzecim razem znów zostaną opodatkowani akcjonariusze z tytułu wypłacanej im dywidendy z kapitału akcyjnego.

Oznacza to, że te same środki pieniężne mogą zostać opodatkowane aż trzykrotnie także w tym przypadku. Co więcej, akcjonariusze nie będą mogli skorzystać z preferencji podatkowej, która pozwalałaby im na odliczenie od swojego podatku części podatku zapłaconego uprzednio przez spółkę.

Prosta spółka akcyjna może stanowić w niektórych przypadkach ciekawą formę prowadzenia działalności gospodarczej. Niemniej, jej zdecydowaną wadą jest to, że w obecnym brzmieniu przepisów i praktyce organów podatkowych, podwyższanie kapitału akcyjnego ze środków własnych spółki, powoduje trzykrotne opodatkowanie tych samych środków. Wydaje się, że jest to sprzeczne z ideą kapitału akcyjnego i sprawia, że prosta spółka akcyjna rysuje się jako ryzykowna podatkowo formą prowadzenia działalności gospodarczej, które przy odpowiednim ukształtowaniu struktury korporacyjnej i przepływów finansowych można istotnie ograniczyć. Wydaje się, że przy odejściu od ściśle językowej wykładni przepisów, przy odwołaniu się do zasad systemu podatkowego i prawnego, możliwa jest wykładnia przepisów, która nie doprowadzi do trzykrotnego opodatkowania. Wykładnia ściśle językowa może być odrzucona w wyjątkowych sytuacjach.