Als de zorg zelf haar grootste vijand wordt

Het is geen geheim dat het Nederlandse zorgsysteem onhoudbaar is geworden. Almaar langere wachtlijsten, eindeloze onderhandelingen en zorgorganisaties in de rode cijfers, maar intussen blijven de noodzakelijke veranderingen uit. Terwijl velen het besef delen dat we nu echt in actie moeten komen, gaat het telkens mis rond het aanbod en de contractering en blijken partijen in de zorg niet in staat te zijn publieke belangen te laten prevaleren boven de (financiële) belangen van de eigen organisatie. Vastlopend in Nederlandse consensusmodel dreigt de sector zelf nu haar grootste vijand te worden. Als we zo doorgaan, zijn de gevolgen dramatisch.

Neem de perinatale sterfte in Nederland als voorbeeld. Daarop scoren we niet goed en dat weten we al jaren: een 14^de plaats binnen Europa en dat rijmt niet met bijvoorbeeld een 3^de plaats wat betreft welvaart. Onderzoek van de Erasmus Universiteit uit 2009 toonde al aan wat de risicofactoren zijn. Naast de gezondheidssituatie van de moeder gaat het met name om factoren zoals huisvesting, armoede en schulden. Anno 2022, meer dan tien jaar later, is er geen noemenswaardige verbetering te zien. Sociaaleconomische factoren (armoede, slechte woonomstandigheden, stress) spelen zelfs een steeds grotere rol. We weten dus wat de oplossingen zijn: integrale geboortezorg en integrale financiering daarvan, samenwerking met het sociale domein, gebruik van data om te zien waar risicogroepen zitten en de inzet van technologie voor meer continue monitoring. Alleen is het ons al die jaren niet gelukt die oplossingen met elkaar consequent uit te voeren. De benodigde ultieme samenwerking en gezamenlijke creativiteit is niet gerealiseerd.

Waarom niet? Dit voorbeeld legt de vinger op de zere plek van ons zorgstelsel: terwijl de oplossingen voor knelpunten fundamentele veranderingen vereisen, houden we vast aan een systeem waarin het verdedigen van (individuele) organisatiebelangen beter wordt beloond dan het nastreven van het algemeen belang. Fundamentele veranderingen hebben een strakke regie en strak leiderschap nodig. De zorg heeft zonder meer een perspectiefrijke toekomst, maar dan moeten wij fundamenteel anders gaan denken over de organisatie van werken in de zorg, anders gaan denken over de rol van technologie en anders gaan denken over de uitgangspunten van financiering. Zo'n transitie vereist de volledige inzet van álle betrokken partijen, maar de ervaring leert tot nu toe dat die inzet er niet komt op vrijwillige basis.

Niet dat technologie alleen de ultieme oplossing biedt. Dat scenario kent immers het risico op een tweedeling tussen de ‘digital literates’ en de ‘digital non-literates’ en dat zou de positie van de meer kwetsbare populatie juist verzwakken. Daarom zijn wij voorstander van een ‘inclusief’ model voor de zorg. Een houdbaar zorgsysteem is mogelijk door een combinatie van technologie die faciliterend is (voor de medewerkers), met veranderingen in de manier waarop medewerkers worden ingezet en met het activeren van de lokale gemeenschap met een geïntegreerde eerste en tweede lijn en sociale hulpverlening - eveneens ondersteund door technologie en data.

Hoopvol is dat er in Nederland al volop geëxperimenteerd wordt met elementen uit dit scenario. Zorg verplaatsen naar de juiste setting (veelal van ziekenhuis naar eerste lijn of de huiselijke omgeving), initiatieven om de soms waanzinnige regeldruk te verminderen, monitoring op afstand, preventieprogramma's op basisscholen, AI voor preventie en vroege interventie, een sterke regionale coördinatie, et cetera: er gebeurt genoeg. Maar het ís natuurlijk niet genoeg. Veel initiatieven blijven namelijk steken in de pilotfase. Terwijl veel innovaties succesvol blijken te zijn, blijft brede, en zeker nationale implementatie praktisch altijd uit.

Erger nog: echte en grootschalige vernieuwing wordt niet zelden tegengewerkt. Bestaande organisaties beschermen hun eigen bestaansrecht en hun eigen markt, daartoe in staat gesteld door de vigerende financiële mechanismen, door zorgverzekeraars die (te veel) vasthouden aan het huidige systeem en door het al genoemde consensusmodel, met het uitgangspunt dat verandering alleen kan plaatsvinden als iedereen het ermee eens. Met het gevolg dat er niets verandert, want er is altijd wel een partij die meer nadelen dan voordelen ziet in een verandering.  

Daarom hier een tweeledige oproep. Ten eerste moeten partijen in de zorg hun maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen, simpelweg door te gaan handelen vanuit het eenvoudige gegeven dat het doel van de Nederlandse zorg niet ligt in het voortbestaan van organisaties, maar in het verbeteren van de volksgezondheid.

Geef daarom de achterhoedegevechten op. De personeelstekorten worden niet opgelost door weer een volgende lichting verpleegkundigen uit de Filipijnen. Wel (onder meer) door fundamenteel na te denken over de organisatie van het werk, over het afvangen van routinetaken door AI en over het verplaatsen van het werkgeverschap van individuele naar regionale organisaties en delen van inzichten en gezamenlijk inzetten van capaciteit.

Laat wat betreft technologie de koudwatervrees varen. Datamonitoring bijvoorbeeld kan huisartsen veel effectiever laten werken. In Zweden hebben huisartsen daardoor intussen 33 procent meer patiëntcontact. Breng datastromen bij elkaar: in New York stuitten onderzoekers aan de hand van brede analyse van COPD-gevallen op huizenblokken waar een schadelijke schimmel woedde. Deze samenwerking tussen zorgverleners en huisvestingsorganisaties bespaarde zo – door aanpak van die schimmel - miljoenen dollars aan medische zorg en voorkwam verergering voor patiënten. 

Ook op het gebied van de financiering zijn er grote stappen te zetten. De belangrijkste is misschien het durven loslaten van het financieren van losse behandelingen, individuele verrichtingen. Alles wijst erop dat overkoepelende, integrale financiering veel doelmatiger is. Maar als we elkaar in de huidige houdgreep van bestaande belangen houden, gaan we die stap nooit zetten.

Daarom roepen we ook de overheid op om hierin zijn verantwoordelijkheid te nemen: alleen een beroep op de vrijwillige medewerking van partijen in de zorg om het stelsel te hervormen is geen vruchtbare route gebleken. Tijd dus voor een andere aanpak, een aanpak met meer regie, met meer financiële prikkels, met meer dwang zelfs om de vernieuwingen door te voeren die ons zorgstelsel beter gaan maken. Enkele van die vernieuwingen kwamen hier kort aan de orde, maar er is enorm veel kennis en ervaring beschikbaar over de manier waarop we uit deze crisis kunnen komen. Nogmaals: de vereiste oplossingen zijn stuk voor stuk voorhanden, dat is zowel in binnen- als buitenland inmiddels aangetoond. Betere zorg, terwijl de kosten niet uit de pan rijzen: het kán wel degelijk. Het is de hoogste tijd dat we die dan nu ook gaan realiseren.

Meer lezen? Klik hier of op onderstaande button om de Healthcare Horizons te downloaden.